MAYOZ BÖLÜNME

10. SINIF ÜNİTE, KONU, KAZANIM VE AÇIKLAMALARI

10.1.2. Mayoz ve Eşeyli Üreme

10.1.2.1. Mayozu açıklar.

a. Mayozun evreleri temel düzeyde işlenir. Evreler açıklanırken mikroskop, görsel ögeler, grafik düzenleyiciler, e-öğrenme nesnesi ve uygulamalarından faydalanılır. 

b. Öğrencilerin mayozu açıklayan bir elektronik sunu (animasyon, video vb.) hazırlamaları ve bu sunuyu paylaşmaları sağlanır.

-Eşeyli üreyen canlılarda gametlerin(üreme hücrelerinin) oluşumunu sağlayan özel bir bölünme şeklidir.

-Mayoz bölünmenin amacı; kromozom sayısının yarıya inmesini sağlamaktır.

-Bu bölünme ile diploit (2n) hücrelerden haploit (n) hücreler meydana gelir. Bu durum tek bir DNA eşlenmesinden sonra arka arkaya iki hücre bölünmesiyle sağlanır.

-Bu bölünme eşeyli üreyen canlılarda döllenme ile birlikte kromozom sayısının nesilden nesile sabit kalmasını sağlar.

 -Bu bölünme sonunda bir hücreden, kromozom sayısı yarıya inmiş, kalıtsal yapısı değişmiş 4 yeni hücre oluşur.

-Mayoz bölünmede krosing over olursa oluşan hücrelerin dördü de kalıtımsal olarak birbirinden farklıdır. Şayet krossing over olmaz ise mayoz II mitoza benzediğinden dolayı oluşan hücrelerin ikisi birbirine değer ikisi de birbirine ve kendilerini oluşturan hücreye kalıtımsal olarak benzer.

-Bu bölünme dişi bireylerin yumurtalıklarında ve erkek bireylerin testilerindeki diploit ana üreme hücrelerinde görülür.

-Mayozla meydana gelen haploit (n) hücrelere gamet (üreme hücresi) denir.

-Erkek üreme hücresine sperm, dişi üreme hücresine ise yumurta denir.

-Mayoz bölünme, bir birini takip eden Mayoz I ve Mayoz II olmak üzere iki aşamada gerçekleşir.

-Her iki bölünmede de mitozda olduğu gibi profaz, metefaz, anafaz ve telofaz evreleri görülür.

-Mayoz I’de kromozom sayısı yarıya iner, mayoz II’de ise kromozom sayısı değişmez.

-Mayoz I de homolog kromozomlar, mayoz II de kromatidler ayrılır.

-Karyokinez (çekirdek bölünmesi) ve sitokinez (sitoplazma bölünmesi) Mayoz I ve Mayoz II de birer defa olmak üzere ikişer defa gerçekleşir.

-Mayoz öncesinde interfaz evresi gerçekleşir.

-DNA eşlenmesi bu interfazda bir defa gerçekleşir.

-Sentrozom eşlenmesi iki defa gerçekleşir.

- Üreme ana hücreleri mayoza başlamadan önce interfaz adı verilen bir hazırlık evresi geçirir.

İNTERFAZ

Mitoz öncesinde görülen interfaz gibi burada da DNA replikasyonu gerçekleşir. Böylece her kromozom genetik olarak aynı yapıda olan iki kromatitli hâle gelmiş olur. Bir kromozomdaki kardeş kromatitler sentromer bölgelerinden birbirlerine bağlıdır. Bu evrede sentrozomların eşlendiği de görülür Ayrıca büyüme, solunum, RNA sentezi ve protein sentezi gibi metabolik olayların hızlanması yine üreme ana hücrelerinin interfazında görülen olaylardandır.

2n=4 kromozomlu bir eşey ana hücresinde mayoz bölünmenin evreleri

A. MAYOZ I

a. Karyokinez I

1. Profaz I

-Mayozun en uzun ve en karmaşık evresidir.

-Çekirdekçik kaybolmaya ve çekirdek zarı erimeye başlar, profaz I sonunda kaybolur.

-Kromatin iplikler kısalıp kalınlaşarak kromozom haline gelir.

- İnterfazda kendini eşlemiş olan sentriyoller zıt kutuplara çekilerek aralarında iğ ipliklerini oluştururlar.

-Kromozomlar kinetekorları ile iğ ipliklerine tutunurlar.

-Homolog kromozomlar yan yana gelerek birbirine değmesine kiyazma denir. 

-Kiyazma halindeki homolog kromozomların kardeş olmayan kromatitlerinin birbirine sarılmasına sinaps denir.

-Homolog kromozom çifti yan yana geldiğinde dörtlü kromatit

grupları oluşur. Bu dörtlü gruplara tetrat denir.

-Sinapsis sırasında homolog kromozomların kardeş olmayan kromatitlerinin birbirine dokunan parçacıkları arasında gen değiş tokuşu olur. Bu olaya krosing over denir. Krosing over ile kalıtsal çeşitlilik sağlanabilir.

-Aynı kromozom üzerinde bulunan genler arasındaki mesafe arttıkça krossing over olma olasılığı da artar.

B. MAYOZ II

- Mayoz II ana hatlarıyla mitoz bölünmeye benzer. Temel fark mitoz başlangıcında DNA eşlenmesi (replikasyon) olurken mayoz II başlangıcında replikasyon olmamasıdır.

MİTOZ ve MAYOZUN ORTAK ÖZELLİKLERİ

1. DNA eşlenmesi

2. İğ ipliği oluşumu

3. Çekirdek zarının erimesi ve çekirdekçiğin kaybolması

4.Kardeş kromatit ayrılması (Mitozda ve mayoz II’de)

5. Sentromer bölünmesi (mitozda anafaz, mayozda anafaz II’de)

6. Mitotik evreler (profaz, metafaz, anafaz, telofaz ve sitokinez) ortak olarak görülür.  

MİTOZ ve MAYOZ ARASINDAKİ FARKLAR

Grafik: Mayoz bölünmede DNA miktarı değişimi

MAYOZ I, MAYOZ II ve  MİTOZ ARASINDAKİ FARKLAR

SORU 1. (2022-TYT/FEN)

Aşağıda 2n=4 kromozomlu bir bitki hücresinin bazı bölünme evreleri şematize edilmiştir

Buna göre bu evrelerden mitoz ve mayoza ait olanlar aşağıdakilerin hangisinde verilmiştir?

          Mitoz                 Mayoz

A)     I, III ve V            II ve IV

B)     I ve III                 II, IV ve V

C)     II ve IV               I, III ve V      

D)     II, IV ve V          I ve III

E)     I ve V                 II, III ve IV     

SORU 2. (2021-TYT/Fen)

İnsan eşey ana hücresinde gerçekleşen mayozla ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır?

A) Mayoz tamamlandığında oluşan hücrelerin genetik yapıları birbirinden farklıdır.

B) Profaz I evresinde homolog kromozom çiftlerinin kardeş olmayan kromatitleri arasında parça değişimi gerçekleşebilir.

C) Anafaz I evresindeki kromozom sayısı anafaz II evresindekinin iki katıdır.

D) Mayoz I tamamlandığında oluşan hücreler n kromozomludur.

E) Anafaz I evresinde homolog kromozomların hangi kutuplara çekileceği şansa bağlı olarak gerçekleşir.

SORU 3. (2020-TYT/Fen)

Bir tavuk ve horozun çiftleşmesinden elde edilen yumurtalar kuluçkaya alınıyor. Yumurtadan çıkan civcivlerin tüy rengi, ibik biçimi, tepelik şekli ve kuyruk biçimi gibi bazı karakterlere ait özellikler bakımından birbirlerinden farklılık gösterdiği gözlemleniyor.

Civcivler arasındaki bu farklılığın ortaya çıkmasına aşağıdakilerden hangisinin katkı yapması beklenmez?

A) Gametlerin oluşumu sırasında krossing over olayının gerçekleşmesi

B) Mayozda homolog kromozomların şansa bağlı olarak kutuplara gitmesi

C) Her bir civcivin oluşumu için birleşen gametlerin farklı genotipte olması

D) Bir yumurtanın, çok sayıdaki spermden biri tarafından döllenmesi

E) Yumurtaların kuluçka süresince farklı sıcaklıklara maruz kalması

SORU 4. (2017-YGS/Fen Bilimleri)

Mayoz geçiren bir hayvan hücresinde bölünme sürecinde aşağıdakilerden hangisi görülmez?

A) Eşlenmiş sentrozomların zıt kutuplara çekilmesi

B) Tetrat oluşumu

C) Hücre plağı oluşumu

D) Homolog kromozomların zıt kutuplara çekilmesi

E) Homolog kromozomlar arasında kiyazma oluşumu

SORU 5. (2011- YGS / FEN)

Aşağıdaki olaylardan hangisi mitoz ve mayoz II bölünmenin her ikisinde de kural olarak gerçekleşir?

A) Haploid kromozomlu yavru hücre oluşması

B) Sinaps oluşması

C) Homolog kromozomların birbirinden ayrılması

D) Kardeş kromatitlerin birbirinden ayrılması

E) Krossing over olması

SORU 6. (2012 – LYS2 / BİY)

İnsanda gerçekleşen normal mitoz ve mayoz bölünme olayları ile ilgili olarak aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır?

A) Mitoz bölünme ile mayoz-I bölünmeleri tamamlandığında aynı sayıda hücre oluşur.

B) Mitozun metafaz evresindeki bir hücrenin kromozom sayısı, mayozun anafaz-II evresindeki kromozom sayısının iki katıdır.

C) Mitozun metafaz ve mayozun metafaz-II evresindeki kromozomlar ikişer kromatitlidir.

D) Mayoz bölünme sonunda oluşan hücrelerin kalıtsal yapıları genellikle atasal hücreden farklıdır.

E) Mayoz geçiren bir hücrenin anafaz-I evresindeki kromozom sayısı, mitoz geçiren bir hücrenin metafaz evresindeki kromozom sayısına eşittir.

SORU 7. (2013- YGS / FEN)

Aşağıdaki bölünme evrelerinden hangisi, mayoz bölünme geçiren 2n=4 kromozomlu bir hücreye ait olamaz?

SORU 8. (ÖSS FEN-1 / 2008)

Canlılarda gerçekleşen,

I. kromozomların kutuplara düzenli olarak çekilmesi,

II. mayozda homolog kromozomlar arasında parça değişiminin olması,

III. interfazda DNA’nın kendini eşlemesi,

IV. mayozda homolog kromozomların ekvator düzleminde rastgele dizilmesi olaylarından kural olarak genetik çeşitliliği artıranlar, aşağıdakilerin hangisinde birlikte verilmiştir?

A) I ve II            B) I ve III         C) II ve III

 D) II ve IV        E) III ve IV

SORU 9. (2009- ÖSS / FEN-1)

Farklı bölünme aşamalarında olan 5 ökaryot hücre, 5 ayrı mikroskopta inceleniyor.

Bu mikroskoplardan,

• birincisinde homolog kromozomların ayrı kutuplara çekildiği,

• ikincisinde kardeş kromatitlerin ayrıldığı,

• üçüncüsünde sitoplazmanın bölündüğü,

• dördüncüsünde tetrat oluştuğu,

• beşincisinde bölünme süreci tamamlandığında dört hücre oluştuğu görülüyor.

Buna göre, mikroskopların hangilerindeki gözlem, izlenen bölünmenin mitoz ya da mayoz olduğuna karar vermek için kullanılabilir?

A) 1. ve 2.    B) 2. ve 3.     C) 1., 3. ve 5.

 D) 1., 4. ve 5.     E) 3., 4. ve 5.

SORU 10. (1998 ÖSS)

Normal bir mayoz bölünmenin profaz evresi, aşağıdakilerden hangisi gerçekleştikten sonra başlar?

A) Ribozomlarda protein sentezinin başlaması

B) Sentrozomun kendini eşlemesi

C) Hücrede DNA miktarının iki katına (4n) çıkması

D) Kromatitlerin birbirinden ayrılması

E) İğ iplikçiklerinin oluşması

SORU 11. (1982 ÖYS)

Mayoz bölünme hangi özelliği ile mitoz bölünmeye benzer?

A) DNA’nın kendini eşlemesi

B) Tetratların meydana gelmesi

C) Kromozom sayısının yarıya indirgnmesi

D) Hayvanlarda gametleri oluşturması

E) Homolog kromozomların birbirinden ayrılması

SORU 12. Bölünmekte olan bir hücre ile ilgili olarak,

I. DNA’sını eşlemiş olması    

II. Homolog kromozomlarının tetrat oluşturmuş olması

III. Kromozomların hücrenin ekvatoral düzleminde dizilmiş olması

durumlarından hangileri bu hücrenin mayoz geçirdiğine işaret eder?        

A) Yalnız I       B) Yalnız II       C) Yalnız III

D) I. ve II        E) I, II. ve III

SORU 13. Aşağıdaki olaylardan hangileri mayoz I, hangileri mayoz II ve hangileri hem mayoz I hem de mayoz II de görülür?

Uygun olanların karşısındaki kutuya X işareti koyunuz.

CEVAPLAR ve ÇÖZÜMLERİ

1.       Mitoz                 Mayoz

B)    I ve III               II, IV ve V

2. Anafaz I evresindeki kromozom sayısı ile anafaz II deki kromozom sayısı birbirine eşittir.

Cevap: C

3. Yumurtaların kuluçka süresince farklı sıcaklıklara maruz kalmasının Civcivler arasındaki bu farklılığın ortaya çıkmasına katkı yapması beklenmez.

Cevap: E

4. Mayoz geçiren bir hayvan hücresinde bölünme sürecinde hücre plağı oluşumu gözlenmez. Çünkü hücre plağı oluşumu bitki hücrelerinde gözlenir.

Cevap: C

5. Mitozun anafaz, mayozun anafaz II evrelerinde kardeş kromatitlerin birbirlerinden ayrılması ortak olarak gerçekleşir.

Cevap: D

6. Mitozun metafaz evresindeki bir hücrenin kromozom sayısı, mayozun anafaz-II evresindeki kromozom sayısına eşittir. İki katı değildir.

Cevap: B

 7. A) metafaz I evresidir.                         B) Metafaz II evresidir.                            C) 2n=4 kromozomlu bir hücrenin mayoz değil mitozun metafaz evresidir.               D) Anafaz I evresidir.                               E) Anafaz II evrsidir.                        Cevap: C

8. -Mayoz bölünmede kalıtsal çeşitliliğe neden olan iki olay vardır.              1.Homolog kromozomların rast gele dizilip ayrılması. (Her mayozda olur)                  2. Krossing over olayı (Her mayozda olmak zorunda değildir.)                    Cevap D

 9.

• birincisinde homolog kromozomların ayrı kutuplara çekildiği, (Mayozun anafaz I’inde)

• ikincisinde kardeş kromatitlerin ayrıldığı, (Mitozun anafaz, mayozun anafaz II’sinde)

• üçüncüsünde sitoplazmanın bölündüğü, (Hem mitoz hem de mayozda olur.)

• dördüncüsünde tetrat oluştuğu, (Mayozun profaz I’inde)

• beşincisinde bölünme süreci tamamlandığında dört hücre oluştuğu görülüyor. (Mitozda 2, mayozda 4 hücre oluşur.)

Buna göre; Cevap D

10. Protein sentezi interfazın başında olur. Sentrozom eşlenmesi bitkiler için söz konusu değil. Kromatitlerin birbirinden ayrılması, anafaz II’de olur. İğ iplikçikleri profaz başladıktan sonra oluşur.

Cevap: DNA eşlenmesidir. C.

11. DNA eşlenmesi hem mitoz hem de mayoz öncesi hücre döngüsünün interfaz evresinde gerçekleşir. Tetratların meydana gelmesi, kromozom sayısının yarıya indirgenmesi, homolog kromozomların birbirinden ayrılması mayoza özgüdür. Ancak erkek arılar haploit (n) kromozomlu olduğu için  gametler mitoz ile oluşur. Diploit hayvanlarda ise mayoz ile oluşur. Bu durum bu soruda istisna olarak alınmış oluyor.

Cevap A

12. I. DNA’sını eşlemiş olması (Mitoz ve mayoz öncesinde ortak olarak gerçekleşir.)

II. Homolog kromozomlarının tetrat oluşturmuş olması (Mayoza özgüdür)

III. Kromozomların hücrenin ekvatoral düzleminde dizilmiş olması (Mitoz ve mayoz için ortaktır)

Cevap: B

 13.