ÜREME SİSTEMİNİN GÖREV YAPI ve İŞLEYİŞİ

11.  SINIF ÜNİTE, KONU, KAZANIM VE AÇIKLAMALARI

 11.1.7. Üreme Sistemi ve Embriyonik Gelişim

Anahtar Kavramlar; büyüme, embriyonik gelişim, gelişme, hamilelik, invitro fertilizasyon, menstrual döngü, ultrason, üreme 

11.1.7.1. Üreme sisteminin yapı, görev ve işleyişini açıklar.

a. Dişi ve erkek üreme sisteminin yapısı işlenirken görsel ögeler, grafik düzenleyiciler, e-öğrenme nesnesi ve uygulamalarından yararlanılır.

 b. Menstrual döngüyü düzenleyen hormonlarla ilgili grafiklere yer verilir.

c. In vitro fertilizasyon yöntemleri kısaca açıklanır.

11.1.7.2. Üreme sisteminin sağlıklı yapısının korunması için yapılması gerekenlere ilişkin çıkarımlarda bulunur.

ERKEK ÜREME SİSTEMİNİN YAPISI

-Erkek üreme sisteminin görevleri:

-Spermatogenez ile sperm oluşumunu sağlamak.

-Erkek üreme hormonlarını üretmek.

-Spermleri besleyecek sıvıları üretmek ve depolamak.

-Spermleri, besleyici sıvılar ile birlikte dişi üreme organına iletmek.

a. Testisler

Erkek eşey bezleri olan testisler bir çifttir ve testis torbasında (skrotum) bulunur.

-Testislerin temel görevleri hormon salgılamak ve erkek üreme hücreleri olan spermlerin üretilmesini sağlamaktır.

-Embriyonun gelişimi sırasında karın boşluğunda bulunan testisler, doğumdan önce veya doğumdan hemen sonra testis torbasına iner.

-Her testis içerisinde kıvrımlı seminifer tüpçükleri bulunur. Seminifer tüpçüklerinde, sertoli, leydig ve sperm ana hücreleri vardır. Sperm ana hücrelerinden spermatogenezle spermler oluşur.

- Sertoli hücreleri, spermlerin beslenmesini ve korunmasını sağlar. Aynı zamanda inhibin adlı hormonu üretir.

- Leydig hücreleri, erkek cinsiyet hormonu olan testosteron (androjen) salgılar.

-Seminifer tüpçüklerde oluşan spermlerin dölleme ve hareket yetenekleri yoktur.

-Bu spermler seminifer tüpçüklerden epididimis kanallarına geçer.

-Epididimis kanalları spermlerin yaklaşık 20 gün tutulduğu, olgunlaştığı, hareket ve dölleme yeteneği kazandığı yerdir.

-Olgunlaşan spermler epididimisten vas deferens denilen sperm kanalına geçer. Burada salgı bezlerinden gelen salgılarla birleşir. Vas deferens kanalı idrar kesesi üzerinden dolanarak spermleri üretraya taşır. Spermler üretradan geçerek penisten dışarı atılır.

b. Yardımcı bezler

Spermlerin hareket etmelerini ve beslenmelerini sağlayan seminal sıvıları (semen) üreten bezlerdir.

-Bunlar; Prostat bezi, seminal kesecik ve cowper bezidir.

Seminal sıvının görevleri:

-Spermlerin taşınmasını sağlar.

-Spermlerin geçtiği yolları kayganlaştırır.

-Spermleri dişi üreme kanalındaki asitlere karşı korur.

-Spermlere enerji kaynağı olarak şeker sağlar.

-Prostat bezi idrar kesesinin hemen altında üretrayı saracak şekilde yerleşmiştir.

-Spermin atılması sırasında prostatı çevreleyen kaslar istemsiz olarak kasılıp spermi üretraya boşaltırken idrarın da üretraya geçişini engeller. Böylece prostat bezi sperm ve idrarın aynı anda çıkışını önlemiş olur.

c. Penis

Çiftleşme organıdır. Sperm, yardımcı bezlerin salgıladığı seminal sıvılar ve idrar penis yardımıyla dışarı atılır.

Spermatogenez: Mayoz bölünmeyle erkek üreme organı olan testislerin (erbezlerinin) yapısındaki seminifer tüpçüklerinde spermlerin oluşmasına spermatogenez denir.

-Spermler erkek üreme sistemindeki özel yapılarda bulunan 2n kromozomlu sperm ana hücrelerinden oluşur. Bu hücrelere spermatogonyum denir.

-Erkek birey ergenliğe ulaşmadan önce spermatogonyumlar mitozla çoğalır. Mitozla yeni spermatogonyumların oluşması ergenliğe ulaştıktan sonra da devam eder.

 -Spermatogonyumlar büyüyüp gelişerek mayoza hazırlanır. Bu hücrelere birincil spermatosit denir.

-2n kromozomlu spermatositlerden mayoz I sonunda haploit (n) kromozomlu iki hücre meydana gelir. Bu hücrelere ikincil spermatosit denir.

-İkincil spermatositlerden mayoz II sonunda spermatit adı verilen haploit (n) kromozomlu hücre oluşur.

- Seminifer tüpçüklerde oluşan spermatitlerin dölleme ve hareket yetenekleri yoktur. Seminifer tüpçüklerden epididimis kanallarına geçer.

-Epididimis kanalları spermatitlerin yaklaşık 20 gün tutulduğu, olgunlaştığı, hareket ve dölleme yeteneği kazandığı (sperm haline geldiği) yerdir.

Sperm; baş, orta bölüm ve kamçı olmak üzere üç kısımdan oluşur. Baş bölümünde n sayıda kromozoma sahip çekirdek bulunur.

-Başın uç kısmında akrozom vardır. Akrozom sindirim enzimleri içeren bir keseciktir. Yumurtayı çevreleyen zona pellusidayı eritmekte görev alır.

-Spermin orta bölümünde mitokondriler bulunur. Mitokondrilerin ürettiği ATP enerjisi, kamçının yapısını oluşturan mikrotübüller tarafından kullanılarak hareket sağlanır.

-Kamçı hareketi, spermlerin döllenmeyi gerçekleştirmek üzere yumurtaya doğru hızla hareket etmelerini sağlar.

ERKEK ÜREME SİSTEMİ KISIMLARI ve HORMONAL KONTROL

-Erkek üreme sisteminde folikül uyarıcı hormon (FSH), lüteinleştirici hormon (LH) ve testesteron) hormonları etkilidir.

-FSH ve LH, hipofiz bezinden, Testesteron ise testislerdeki leydig hücrelerinden salgılanır.

- Folikül uyarıcı hormon(FSH): Testislerde sperm oluşumunu uyarır ve spermatogenezi başlatır.

-Lüteinleştirici hormon (LH): Testislerdeki leydig hücrelerine etki ederek testesteron hormonunun salgılanmasını sağlar.

-Testesteron, sperm oluşumunu ve erkeklere özgü kıllanma, ses kalınlaşması gibi ikincil eşey özelliklerin de ortaya çıkmasını sağlar.

DİŞİ ÜREME SİSTEMİNİN YAPISI

-Dişi üremem sisteminin görevleri:

-Oogenez ile yumurta hücresini oluşturmak.

-Dişi eşey hormonlarını üretmek.

-Yumurtayı döllenmenin gerçekleşeceği yere taşımak

-Embriyonun gelişimi için uygun bir ortam sağlamak.

-Oluşan yavru bireyin doğumunu sağlamak.

- Yumurtalıklar:

-Vücudun ön tarafında, karın boşluğunun hemen altında, sağ ve solda yer alan badem şeklinde bir çift organdır.

-Yumurtalıklar hem oogenez denilen olayla yumurta üretir, hem de östrojen ve progesteron gibi hormonları salgılar.

- Yumurta kanalı (Fallopi tüpü):                                 

-Yumurtalıkla rahim arasında bulunan bir kanaldır.

Yumurta kanalının yumurtalığa bakan ucu kirpikli huni şeklindedir.

-Kirpiksi uzantılar, yumurtalıktan atılan yumurtanın yumurta kanalına alınmasını sağlar.

-Yumurtanın rahime taşınması, yumurta kanalındaki sillerin tek yönlü dalgalanma hareketi yapması ile sağlanır.

-Döllenmiş yumurta ilk mitoz bölünmelerini yumurta kanalında geçirir ve 3 ile 5 gün içerisinde rahime ulaşır.

- Döl yatağı (rahim, uterus):

-Embriyonun doğuma kadar büyüyüp geliştiği organdır.

-Karın bölgesinin alt tarafında, idrar kesesinin arkasında, kalın duvarlı ve kaslı bir yapıdır.

-Döl yatağının iç kısmı mukus salgılayan ve bol miktarda kan damarı taşıyan endometriyum denilen tabaka ile kaplanmıştır. Adet döngüsünde mitoz bölünmeyle endometriyum kalınlığı artar. Böylece embriyonun gelişimi için uygun bir ortam hazırlanmış olur.

-Embriyo, gelişiminin ilk 2 ile 4 haftasında doğrudan endometriyumdan beslenir. Daha sonra embriyonun besin ve oksijen ihtiyacını plasenta karşılar.

- Serviks: Uterus ile vajina arasındaki dar bir kanaldır. Gebelik süresince kapalı olan serviks kanalı doğum sırasında açılır ve doğumun gerçekleşmesini sağlar.

-Vajina: Döllenmemiş yumurtanın atılmasını, spermlerin dişi vücuduna bırakılmasını ve doğumun gerçekleşmesini sağlayan organdır.

-Dişi üreme sisteminin dışa açılan kısmıdır.

-Yumurtanın oluşumundan dışarıya atılıncaya kadar izlediği yol:

DİŞİ ÜREME SİSTEMİNİN HORMONAL KONTROLÜ

-Menstrual Döngü (Adet Döngüsü)

-Dişi üreme sisteminde ortalama olarak ayda bir yumurta olgunlaşır ve döllenmeye hazırlanır. Eğer döllenme gerçekleşir ve hamilelik başlarsa hamilelik boyunca yeni yumurta üretimi durdurulur. Döllenme gerçekleşmezse döllenmemiş yumurta ve hamilelik için hazırlanmış endometriyum yıkılarak dışarı atılır; bir sonraki yumurtanın üretilmesine geçilir. İşte dişide yumurta hücresinin oluşması ve yumurtalık ile döl yatağında meydana gelen değişiklikler döngüsel olup belirli periyotlarda gerçekleşir. Kişiden kişiye değişiklik göstermekle birlikte yaklaşık 28 gün süren bu evreye menstrual döngü denir.

-Menstrual döngü hipotalamus, hipofiz ve ovaryumdan salgılanan hormonlar ile denetlenir.

-Hipotalamusun hormonu: Üreme ile ilgili salgılatıcı faktör (RF) çeşidi GnRH’dır.

-Hipofiz hormonları: FSH (Folikül uyarıcı hormon) ve LH (lüteinleştirici hormon) dır.

-Ovaryum hormonları: Hipofiz denetiminde salgılanan östrojen ve progesterondur.

-Menstrual döngü, birbirini izleyen 4 evreden oluşmaktadır.

 1. Folikül evresi (10-14 gün): Folikülde yeni bir yumurtanın geliştiği evredir.

-Hipofizden FSH salgılanır. Bu hormon yumurtalıktaki folikülleri uyarır.

-Foliküllerden biri gelişir, folikül kılıfı kalınlaşır ve içi sıvı dolar.

-Foliküldeki yumurta hücresi olgunlaşarak döllenme özelliği kazanır.

-Bu evrede folikülden östrojen hormonu salgılanır.

-Kanda östrojen hormonu arttığında hipofizin FSH salgısı azalır.

- Folikül içinde yumurtanın olgunlaşma süresi ortalama 10-14 gün sürer.

2. Ovulasyon Evresi (14. gün))

3. Korpus luteum evresi (10-14 gün):

-Ovulasyon evresinde yırtılan folikül, sarı renkli yağ damlacıkları taşıyan ve korpus luteum (sarı cisim) adı verilen yapıya dönüşür. Bu dönüşüm LH'nin folikülü uyarmasıyla gerçekleşir.

-Korpus luteum, hormon salgılayan bez özelliği taşır ve çok miktarda progesteron, daha az miktarda da östrojen hormonu salgılar.

-Progesteron hormonu döl yatağını embriyonun yerleşme olasılığına karşı hazırlar.

-Progesteronun etkisiyle döl yatağının iç duvarı kalınlaşarak süngerimsi bir yapı hâlini alır.

-Kılcal damarlar genişler. Kan ve mukus salgısı artar. 

-İnsan koryonik gonadotropin hormonunun etkisiyle korpus luteum bozulmadığı için gebeliğin 5. ayına kadar progesteron hormonu salgılamaya devam eder.

-Gebeliğin ileri dönemlerinde progesteron hormonu plasentadan salgılanır.

-Gebeliğin ileriki dönemlerinde plasenta oluşur ve korpus luteum bozulur.

 4. Menstruasyon Evresi (3-5 gün)

-Yumurta döllenmezse korpus luteumun yapısı bozulur ve progesteron salgısı azalır.

-Döl yatağı iç duvarı parçalanır. Oluşan doku parçaları döllenmemiş yumurtayla beraber kanamalar hâlinde vajinadan dışarı atılır.

MENSTRUAL DÖNGÜDE HORMON DEĞİŞİMİ

Menstrual döngü birçok hormonun işlev gördüğü pozitif (+) ve negatif (-) geri bildirim kontrolü altında gerçekleşir.

OOGENEZ

-Yumurtalıkta çok sayıda kesecik (folikül) bulunur.

-Her kesecikte ise bir tane birincil oosit vardır.

-Her ay genellikle bir tane birincil oosit olgunlaşarak döllenmenin gerçekleşebilmesi için yumurtalığın dışına bırakılır.

Oogenez evreleri

Oogenez, iki evrede gerçekleşir.

1. Doğum öncesi olgunlaşma evresi

2. Doğum sonrası olgunlaşma evresi

1. Doğum öncesi olgunlaşma evresi

a. Yumurtalık ana hücresi mitozla çoğalarak oogoniumları meydana getirir.

b. Oogonyumların bir kısmı mitozla bölünürken bir kısmı da büyüyerek birincil oositleri oluşturur. Birincil oositler doğuma yakın mayoz I profaz evresinde durmuştur.

2. Doğum sonrası olgunlaşma evresi

a. Doğumdan sonra tüm birincil oosit, I. Mayozun profaz evresinde dinlenme evresine girerler. Bu evrede ergenliğe kadar kalırlar.

b. Ergenlik ile birlikte follikül olgun hale gelince mayoz I tamamlanır. Büyüklükleri farklı ancak n kromozomlu iki yavru hücre oluşur.

c. Bunlardan biri sitoplazmanın büyük bölümünü alan ikincil oosit, diğeri ise az sitoplazma kapsamlı birinci kutup cisimciğidir.

d.  İkncil oosit, mayoz II metafaz evresinde beklerken ovulasyon gerçekleşir, folikülden dışarı atırlır. Fallop tüpüne alınır.

e. İkincil oosit, fallop tüpünde bir spermle döllenirse II. Mayoz bölünme tamamlanır. Döllenmiş yumurta oluşur. Spermle karşılaşmaz ise ikincil oosit dejenere olur.

DİŞİ ÜREME HÜCRESİ

-Örtülerin yapısı ve sayısı türe göre farklılık gösterebilir.

-Memelilerde yumurta zarı protein, glikoprotein ya da polisakkaritlerden oluşan ve zona pellusida adı verilen jel benzeri örtüyle çevrilidir. Zona pellusida türe özgü yapıya sahiptir ve yumurtayla aynı türe ait spermerin döllenmesini sağlar.

- Memelilerde yumurta, gelişim aşamasında folikül hücreleri ile çevrilidir. Yumurtalık dokusundan gelişen bu hücreler yumurtayı besler ayrıca zona pellusidanın oluşumuna katılır.

 -Yumurta bırakıldıktan sonra da farklılaşarak koruyucu bir örtü şeklinde yumurtayı çevreler.

Sperm ile yumurta hücresinin karşılaştırılması

İNSANDA DÖLLENME

-Döllenme, sperm çekirdeği ile yumurta çekirdeğinin kaynaşmasıdır. Döllenmenin ardından oluşan döllenmiş yumurtaya zigot adı verilir.

Zigot döllenmenin ardından çeşitli evrelerden geçerek yeni bireyi oluşturur. Bu sırada büyüme ve gelişme olayları görülür.

In vitro Fertilizasyon (tüp bebek) Yöntemleri

-Dişi veya erkek üreme sisteminden kaynaklanan bazı sebeplerden dolayı çocuk sahibi olamama durumuna kısırlık denir.

-Çocuk sahibi olamayan çiftler için yardımcı üreme teknikleri geliştirilmiştir. Günümüzde en yaygın kullanılan yardımcı üreme teknikleri tüp bebek ve mikroenjeksiyon yöntemleridir.

İn vitro fertilizasyon (IVF) = tüp bebek

- IVF işlemi, bir kadının yumurtlama sürecini izlemek, yumurtayı yumurtalıklardan almak ve laboratuvar ortamında sperm ile dölleyerek döllenmiş yumurtanın (zigot) daha sonra anne adayının rahmine tekrar aktarılması şeklinde bir tedavi yöntemidir.

- İn vitro fertilizasyon uygulamasının basamakları:

1. Anne adayından daha fazla yumurta elde etmek için bazı ilaçlar verilir. Anne adayının hormon seviyeleri kontrol edilir.

2. Anne adayının yumurtaları alınır.

3. Baba adayından alınan spermler ve yumurtalar birleşmek için hazırlanır.

4. Döllenme için spermler ve yumurtalar uygun ortama yerleştirilir.

5. Döllenmeden 1-6 gün sonra zigotun oluşturduğu embriyolar anne adayının rahmine yerleştirilir.  

-Eğer döllenme sperm sayısının azlığı gibi çeşitli bazı nedenlerden dolayı doğal yolla gerçekleşemiyorsa kısırlık meydana gelebilir.

- Böyle durumlarda erkekten alınan spermler ile kadından alınan yumurtalar, uygun dış ortamda bir araya getirilerek döllenme sağlanabilir.

Üreme Sisteminin Sağlıklı Yapısının Korunması İçin Yapılması Gerekenler

-Sağlıklı ve dengeli beslenme ile alkol ve sigaradan uzak durmak çok önemlidir.

-Kadınların düzenli olarak jinekolojik muayeneden geçmesi, özellikle geç belirti veren hastalıkların erken tanı ve tedavisi açısından son derece önemlidir.

-İdrar yapma ihtiyacı olduğunda ertelenmemelidir.

-Kürtajdan kaçınılmalı, kürtajın sonraki gebelikleri ve anne sağlığını olumsuz etkileyebileceği unutulmamalıdır.

-Birinci derece akrabasında prostat kanseri olan erkeklerin 40, diğer erkeklerin 50 yaşından itibaren yılda bir kez üroloji uzmanına giderek kontrolden geçmesi erken teşhis için önemlidir.

-Mantar ve bakteriler, nemli ve sıcak ortamlarda daha kolay ürediklerinden genital bölgenin kuru kalmasına özen gösterilmelidir. Bunun için iç çamaşırlar günlük değiştirilmeli, pamuklu iç çamaşırlar tercih edilmeli ve dar çamaşırlar kullanmaktan kaçınılmalıdır.

-Menstruasyon döneminde hijyenik pedler/tamponlar kullanılmalı ve bunlar gün içerisinde sık sık değiştirilmelidir.

-Genital bölgenin düzenli temizliğine ve kişisel hijyene dikkat edilmeli, ortak kullanılan tuvaletlerde hijyen kurallarına uygun hareket edilmelidir.

-Cinsel yolla bulaşan hastalıklar hakkında bilgi sahibi olunmalı ve gerekli tedbirler alınmalıdır.

-Sigara içen kadınlarda gebe kalamama, düşük, erken doğum, gelişme geriliği gibi sorunlarla nispeten sık karşılaşılır ve günlük sigara sayısı arttıkça bu gibi sorunların ortaya çıkma olasılığı artar.                                                                                             

SORU 1. (2017-LYS2/BİY)

İnsanlarda;

I. ovulasyonun gerçekleşmesi,

II. testosteron salgılanması, III. menstruasyonun başlaması,

IV.süt bezlerinin uyarılması

olaylarından hangileri lüteinleştirici hormonun (LH) salgılanması sonucunda gerçekleşir?

A) I ve II            B) I ve III          C) II ve III

D) II ve IV         E) III ve IV

SORU 2. (2016-LYS2/BİY)

Şekilde, insanda dişi üreme sisteminin bazı kısımları numaralarla gösterilmiştir.

Normal menstruasyon döngüsünde önce dokusu kalınlaşan, kılcal damarları genişleyen, kan     miktarı ve mukus salgısı artan, döllenme gerçekleşmediğinde ise kalınlaşmış dokusu parçalanarak dışarı atılan yapı aşağıdakilerden hangisidir?

A) I         B) II       C) III      D) IV      E) V

SORU 3. (2015-LYS2/BİY)

İnsanda dişi bireyde menstrual döngü sırasında kandaki östrojen ve progesteron seviyesinin değişimi aşağıdaki grafiklerin hangisinde doğru verilmiştir?                

Cevap:B

2015-LYS2/BİY

İnsanda, spermatogenezin aşamaları aşağıdakilerin hangisinde doğru olarak verilmiştir?

Cevap: A

SORU 1. (2014 – LYS2 / BİY)

Aşağıda, bir farenin eşeyli yaşam döngüsü şematize edilmiştir.

Buna göre,

I. Gametler oluştuktan sonra döllenme olayına kadar hiçbir hücre bölünmesi geçirmez.

II. Mayoz, gametlerdeki kromozom takımı sayısının yarıya indirgenmesini sağlar.

III. Farede hem haploit hem de diploit evreler çok hücreli olabilir.

ifadelerinden hangileri doğrudur?

A) Yalnız II       B) I ve II      C)I ve III    D) II ve III         E) I, II ve III

CEVAPLAR ve ÇÖZÜMLERİ

1. I. Sperm ve yumurta oluştuktan sonra hücre bölünmesi geçirmezler.

II. Mayoz diploit (2n) hücrelerden haploit (n) hücreler oluşturur.

III. Farelerde haploit evreler tek hücreli, diploit evreler ise çok hücrelidir.

Cevap: B