YAĞLAR (LİPİTLER) (CANLILARIN YAPISINDA BULUNAN ORGANİK BİLEŞİKLER-2)

Genel Özellikleri

-Yapılarında C, H, O bulunur. Bazılarında P (fosfor) ve N (azot) da bulunur.

-Lipitler polimer olmamakla birlikte, büyük moleküllerdir ve dehidrasyon tepkimeleriyle küçük moleküllerin bir araya gelmeleriyle oluşurlar.

-Yapılarında fazla hidrojen bulunduğu için oksijenli solunum ile yıkımları sonucu, bol enerji üretilir, bol metabolik su oluşur.

-Lipitler suda çözünmezler. 

-Eter, kloroform, benzen, aseton gibi organik çözücülerde çözünebilirler.

-Diğer organik moleküllerden farklı olarak depolandıkları özel yağ dokusu vardır.

- Beslenmede lipitlerin fazla tüketilmesi insan sağlığını olumsuz etkiler. Kalp ve damar hastalıklarına, şişmanlığa neden olur.

Görevleri, Canlılar için önemi

- 2. Sırada enerji verici olarak görev alır.

-Hücre zarının yapısına katılır.(fosfolipit, kolesterol)

-D vitamini gibi bazı vitaminlerin yapısına katılır.

-Bazı hormonların (eşey hormonları) yapısına katılır.

- Deri altında ve iç organların çevresindeki depo yağ canlıyı soğuktan, darbelerden korur, vücudun ısı kaybını önler.

-Göçmen kuşların depo ettikleri yağ, bol enerji ve metabolik su verdiği, ayrıca hafif olduğu için uçma kolaylığı sağlar.

-Yağda çözünen vitaminlerin (A,D,E,K) vücuda alınmasında rol oynar.

-Lipitler; trigliseritler, fosfolipitler ve steroitler olmak üzere gruplandırılır.

a. Trigliseritler (Nötral yağlar):

-Hayvanlarda depo edilen lipit çeşididir.

-Doğada en fazla bulunan ve enerji verici olarak kullanılan yağ çeşididir.

-Azot taşımazlar.

-Trigliseritler 1 molekül gliserol ve 3 molekül yağ asidinin ester bağlarıyla bağlanması sonucu oluşur. Bu olaya esterleşme denir.

-Gliserol ile yağ asitleri arasında 3 ester bağı kurulur. Bu sırada 3 molekül su açığa çıkar.

Şekil: Yağ sentezi ve ester bağı oluşumu

Yağ asitleri doymuş ve doymamış yağ asitleri olarak ikiye ayrılır.

Doymuş yağ asitleri: Karbon atomları arasında tek bağ bulunan yağ asitleridir.

-Karbon atomlarının hepsi hidrojene doymuştur. Doymuş yağ asitleri içeren yağlara doymuş yağ denir.

-Yıkımları zordur.

-Oda sıcaklığında katı halde bulunurlar.

-Genellikle hayvansal kaynaklı yağ asitleridir.

-Tereyağı, kuyruk yağı doymuş yağ asidi içerir.

-Doymamış yağ asitleri: Bazı karbon atomları arasında çift bağ bulunan yağ asitleridir.

- Karbon atomlarının bazıları hidrojene doymamıştır.

- Yıkımları daha kolaydır.

-Çoğu oda sıcaklığında sıvıdır.

-Bitki ve balık yağları doymamış yağ asitleri bakımından zengindir.

-Pamuk yağı, soya yağı, mısır yağı, fındık yağı vb.

-Doymamış yağ asitleri yüksek basınç altında hidrojenden geçirilerek doymuş hale getirilir. Buna margarinleşme denir. Margarinler trans yağlara örnektir.

b. Fosfolipitler: Hücre zarının temel bileşenidir ve hücre zarında iki tabaka olarak yer alır. Proteinlerle birlikte hücre zarını oluşturur. Yapısal lipitdir.

-Trigliseritlerden farklı olarak, 1 gliserol ve iki yağ asidinden oluşur. Gliserole bağlanan bir fosfat ve azot da bulunur.

-Dolayısı ile fosfolipitler, gliserol ve fosfat içeren bir baş ve buraya bağlı iki yağ asidinden oluşan kuyruk kısmı bulunur.

-Fosfat grubu; suda çözünür. (hidrofilik). Yağ asitleri suda çözünmez. (hidrofobik)

Şekil: Fosfolipidin yapısı

c. Steroitler: Birbirleriyle kaynaşmış dört adet halka içeren karbon iskeletine sahip yapısal lipit çeşididir.

-Bir steroit çeşidi olan kolesterol hayvan hücrelerinin zarında bulunur. Zarının geçirgenliğini ve dayanıklılığını arttırır.

-Sinir hücrelerinde yalıtım görevi yapar.

-Erkek ve dişi eşey hormonlarının (östrojen ve testosteron) yapımına katılır.

-D vitamini yapımında kullanılır.

- Vücudumuz kolesterolü kullanarak kortizol hormonu ve safra tuzu üretir.

-Bütün steroitler kaynaşmış dört halkalı bir karbon iskeletine sahiptir. Değişik steroitler bu karbon halkalarına bağlanmış işlevsel gruplar açısından farklılık gösterir.

-Kolesterol hücre zarından geçebilir.

TRANS YAĞLAR

Bitkisel sıvı yağ bağlarının arasına hidrojen yedirilerek ısıtılması sonucu oluşur. Ne kadar çok hidrojenize olursa o kadar da katılaşır. Bu haliyle de doğallıktan çıkıp sentetikleşir.

Hazır patates kızartmalarında, cipslerde, krakerlerde, bisküvilerde, çikolatalarda, gofret ve benzeri besinlerde lezzeti daha fazla artırdığından tercih edilmektedir.

Trans yağların “kötü kolesterolü” yükselttiği ve daha da kötüsü “iyi kolesterolü” düşürdüğü bilinmektedir. Koroner kalp damar hastalıkları riskini arttırır.

NOT: Margarinler trans yağlardandır.

SORU 1. (2024-TYT/FEN)

Aşağıdaki organik moleküllerden hangisi bir polimer değildir?

A) Glikojen     B) Kitin    C) Nükleik asit    D) Trigliserit   E) Protein

SORU 2. (2021-TYT/Fen)

Trigliseritler ile ilgili,

I. Bir molekül trigliserit oluşurken bir molekül su açığa çıkar.

II. Bir gliserol ile üç yağ asitinin esterleşmesi sonucu bir trigliserit molekülü oluşur.

III. İnsanlar, sentezledikleri trigliseritlerin yapısındaki

yağ asitlerinin bir kısmını besinlerle dışarıdan

almak zorundadır.

ifadelerinden hangileri doğrudur?

A) Yalnız I      B) Yalnız II     C) Yalnız III

D) I ve II        E) II ve III

SORU 3. (2017 YGS)

Trigliseritlerle ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır?

A) Aynı miktardaki karbonhidrat ve proteinlere göre daha fazla enerji verir.

B) Yapılarında üç adet ester bağı bulunur.

C) Yapılarında üç molekül gliserol bulunur.

D) Doymuş veya doymamış olmasını, içerdikleri yağ asitlerinin özelliği belirler.

E) Yapıya katılan yağ asitlerinin bir kısmı insan vücudunda sentezlenirken bir kısmı besin yoluyla alınır.

SORU 4. (2016 YGS)

Aşağıda insan vücudunda sentezlenen tripeptit, trisakkarit ve trigliserit organik moleküllerinin sentezleri şematize edilmiştir.

Bunların sentezlenmeleri sırasında açığa çıkan su molekülü sayılarının kıyaslanmasıyla ilgili olarak aşağıdakilerden hangisi doğrudur?

A) I = II = III       B) I = II ˃ III      C) I = II ˂III

D) I ˃ II = III       E) I ˂ II = III

SORU 5. (1998 ÖYS)

Bir fareye, karbon atomları işaretlenmiş yağ molekülü verilmiş ve fare bir süre aç bırakılmıştır. Bu sürenin sonunda, işaretlenmiş karbonun, hayvanın karaciğerindeki glikojen molekülünde olduğu saptanmıştır.

Bu durum, farenin karaciğer hücrelerinde;

I. Yalnızca gliserol molekülünün, depolama olayında kullanılması

II. Yağların karbonhidratlara dönüşmesi

III. Yağ asitlerinin kullanılmayıp, doğrudan hücre dışına atılması

şeklindeki olaylardan, hangilerinin gerçekleştiğine kanıt olabilir?

A) Yalnız I       B) Yalnız II    C) I ve II

D) I ve III         E) II ve III

SORU 6. Steroitlerin canlılarda genel olarak en önemli işlevi aşağıdakilerden hangisidir?

A) Bazı hormonların yapısına katılması

B) Gerektiğinde enerji deposu olarak işlev görmesi

C) Hücre zarının geçirgenliğini ve dayanıklılığını arttırması

D) Sinir hücrelerinde yalıtım görevi yapması

E) Vücut performansını arttırıcı etkiye sahip olması

SORU 7. Lipitlerle ilgili;

I. Bir yağda üç yağ asidi aynı ya da farklı olabilir.

II. Fosfolipidler gliserole bağlı iki yağ asidinden oluşur.

III. Nötral yağlar, doğada lipitlerin en çok bulunan şeklidir.

IV. Yağlar, kesin olarak bir polimer olmasalar da küçük moleküllerin dehidrasyon reaksiyonları ile oluşmuş büyük moleküllerdir.

V. Kolesterol hayvan hücre zarının bir bileşenidir ve diğer steroidlerin sentezinde öncül rol oynar.

yargılardan kaç tanesi doğrudur?

A) 1       B) 2       C) 3      D) 4        E) 5

SORU 8. Fosfolipitler ile ilgili;

I. Hücre zarının temel bileşenidir.

II. Fosfat içeren bir baş ve buraya bağlı iki yağ asidinden oluşur.

III. Su ve suda çözünmüş maddeleri kolay geçirir.

yargılarından hangileri doğrudur?

A) Yalnız I       B) Yalnız II     C) Yalnız III

D) I ve II          E) I, II ve III

CEVAPLAR ve ÇÖZÜMLERİ

1. Lipitler, polimer değildir. 

CEVAP:D

2. Bir molekül trigliserit oluşurken 3 molekül su açığa çıkar. Diğer öncüller doğrudur.

Cevap: E

3. Trigliseritlerin yapısında üç molekül gliserol değil, üç molekül yağ asidi bulunur.

Cevap: C

4. Verilen sentez tepkimeleri dehidrasyon olaylarıdır ve kurulan bağ sayısı kadar su oluşur. Buna göre;

-Tripeptit sentezinde 2 peptit bağı kurulmuş ve 2 su molekülü açığa çıkmıştır.

-Trisakkarit sentezinde 2 glikozit bağı kurulmuş ve 2 su molekülü açığa çıkmıştır.

-Trigliserit sentezinde 3 ester bağı kurulmuş ve 3 su molekülü açığa çıkmıştır.

-Dolayısı ile açığa çıkan su molekülü sayılarının kıyaslanması: I = II ˂ III şeklindedir.

Cevap: C

5. Yağ, önce gliserol ve yağ asitlerine hidroliz edilir. Oluşan yağ asitleri enerji ihtiyacını karşılamak için kullanılır. İşaretlenmiş karbonun, hayvanın karaciğerindeki glikojen molekülünde olabilmesi için gliserolün önce glikoza sonra da glikojene dönüştürülerek depo edilmesi gerekir.

Cevap: C

6. Steroitlerin canlılarda genel olarak en önemli işlevi, östrojen ve testosteron gibi bazı hormonların yapısına katılmasıdır.

Cevap: A

7. Verilen öncüllerin hepsi doğrudur.

Cevap: E

8. Yağ asitlerinden oluşan kuyruk kısmı hidrofobik (Suyu sevmeyen) dir. Su ve suda çözünmüş maddeleri kolay geçirmez.

Cevap: D