VİTAMİNLER (CANLILARIN YAPISINDA BULUNAN ORGANİK BİLEŞİKLER-6)

-Vitaminler, insan vücudunda sentezlenemeyen besinlerle hazır alınan vücudumuzdaki en basit organik maddelerdir.

Genel özellikleri

1. Vitaminlerin hepsinin yapısında C, H ve O atomları bulunur, bazıları azot (N) içerebilir. (Suda çözünen vitaminler mesela B grubu vitaminleri)

2. Sindirilmeden (hidroliz olmadan), yağda ya da suda çözünerek hücre içine alınırlar.

3. Hücre zarından doğrudan geçebilirler.

4. Vitaminler, hücrenin yapısına katılmazlar, enerji elde etmek için ve hücrelerde yapı birimi olarak kullanılmazlar.

5. Bazı vitaminler vitamin ön maddesi (provitamin) olarak alınıp bağırsak, karaciğer ya da deride kullanılabilir vitamin şekline dönüştürülür. Örneğin, havuçta bulunan karoten (Provitamin-A) karaciğerde A vitaminine dönüştürülebilir.

-Besinler ile alınan provitamin-D güneşin ultraviyole ışınları ile deride D vitaminine dönüştürülür yani aktifleştirilir.

6. Günümüzde vitaminlerin kimyasal bileşimleri bilindiği için istenilen vitamin, sentetik olarak yapılabilmektedir.

7. Vitaminler, kolay bozulan bileşiklerdir. Oksijen, güneş ışığı, ısı; bakır, demir vb. metallerle temas gibi etkileşimler sonucu veya pişirme ile bozulabilir.

8. Bitkiler, ihtiyaç duydukları bütün vitaminleri sentezleyebilir, hayvanlar sentezleyemedikleri için dışarıdan hazır alır.

9. Vitaminlerin etkisi kendilerine özeldir. Bir vitaminin eksikliği ile oluşan anormallik, bir başka vitamin ile giderilemez.

10. Kalın bağırsaklarımızda yaşayan bazı bakteriler K ve B vitamini üretirler. Uzun süren antibiyotik kullanımı bu vitaminlerin eksikliğine neden olur.

11. Vitaminler yağda ve suda çözünen vitaminler olmak üzere iki grupta incelenir.

A. Suda çözünen vitaminler: C vitamini ile B grubu vitaminlerdir. Suda çözünen vitaminler, B12 vitamini hariç vücutta depo edilmeyen vitaminlerdir.

B. Yağda çözünen vitaminler: Genellikle omurgalı hayvanların normal ve sağlıklı yaşaması için gerekli olan A, D, E ve K vitaminleri yağda çözünen vitaminlerdir. Bu vitaminlerin fazlası vücutta uzun süre depo edilebilir. Yağ metabolizması bozulursa veya besinle birlikte yeterince yağ alınmazsa vücut bu vitaminlerden yararlanamaz. Çünkü bu vitaminlerin bağırsaktan emilebilmesi için yağ gereklidir.

Bazı önemli vitaminler, etkileri, eksikliğinde görülen durumlar ve bulunduğu besinler tablosu

HORMONLAR

“Uyarma” anlamına gelen “hormon” homeostazinin korunmasında sinir sistemi ile birlikte çalışan ve iç salgı bezlerinden salgılanan kimyasal uyarıcılardır.

Hormonların genel özellikleri

-Hormonlar, çok az miktarları ile etki etmeleri ve biyolojik katalizör gibi davranmaları nedeniyle enzimlere benzerler.

-Hormonlar etki gösterdikleri organdan başka bir organda sentezlenirler.

-Hormonların etki edebildiği hücre, doku ya da organlara o hormonun hedef organı denir.

-Hormonlar hedef organlarını hücre zarında bulunan reseptörler (glikoproteinler) yardımı ile tanır.

-Hedef organlarına kan ile taşınır.

-Vücut sıvısında hormon bulunmaz, kanda bulunur.

-Hormon üreten ve kana veren bezlere endokrin bez denir. Bunların hormonlarına bez hormonları denir. Hipofiz, epifiz, tiroid, eşey bezlerinden bu tür hormonlar salgılanır.

-Genel görevi hormon üretmek olmayan dokulardan salgılanan hormonlar doku hormonlarıdır. Örneğin mide mukozası tarafından gastrin adı verilen hormon salgılanır.

-Hormonların yapısında protein ya da lipit bulunur.

-Tıpta hormonlardan oldukça faydalanılmaktadır. Örneğin gebeliği önleyici ilaçlarla istenilmeyen gebelikler önlenir. Bu ilaçlar hormon içermektedir.

-Yine kısırlık ve tüp bebek tedavilerinde de hormonlar kullanılmaktadır.

UYARI: Endokrin bez ve hormonları konusu 11. sınıfta detaylı ele alınacaktır.

SORU 1. (2013 LYS)

Vitaminlerle ilgili,

I. Yağda çözünen vitaminler vücutta depolanabildiklerinden fazla miktarda alındıklarında olumsuz bir etki göstermezler.

II. Bazı vitaminler koenzim olarak işlev görebilir.

III. Vücutta enerji depoları tükendiğinde vitaminler, enerji elde etmek için kullanılabilirler.

IV. Bütün canlılar, ihtiyaç duydukları vitaminleri sentezleyebilirler.

V. Öncül madde olarak alınan bazı vitaminler vücutta aktifleştirilebilirler.

ifadelerinden hangileri doğrudur?

A) I ve IV             B) II ve V         C) III ve IV

D) III ve V            E) IV ve V

SORU 2. (2001 ÖSS)

Vücutta, K vitamini eksikliğine,

I.Sindirim kanalında etkili emilimin olmaması

II.Besin içeriğinde yeterli yağın bulunmaması

III. Bağırsaktaki yararlı mikroorganizmaları öldüren ilaçların uzun süre kullanılması

durumlarından hangileri neden olabilir?

A) Yalnız I       B) Yalnız II        C) Yalnız III

D) I ve III         E) I, II ve III

SORU 3. (1999 ÖSS)

Vitaminlerle ilgili bazı özellikler şunlardır;

I. Bazılarının suda, bazılarının yağda çözünmesi

II. Bazılarının heterotrof canlıların vücudunda depolanmaması

III. Her vitaminin, yalnızca kendine özgü reaksiyonun gerçekleşmesinde rol alması

IV. Heterotrof canlılar tarafından doğrudan sentezlenememesi

Bu özelliklerden hangileri, heterotrof canlılarda, bir vitamin eksikliği ile ortaya çıkan bozukluğun başka bir vitamin ile giderilememesinin nedenidir?

A) Yalnız II        B) Yalnız III       C) I ve III  

D) II ve IV         E) III ve IV

SORU 4. (1987 ÖYS)

Aşağıdakilerden hangisi, A ve D vitaminlerinin ortak özelliklerinden biridir?

A) Suda erime

B) Göz retinasının normal yapısının korunmasında rol oynama

C) Güneş ışınları yardımı ile deride oluşma

D) Karaciğerde depolanma

E) Bağırsak bakterileri tarafından sentezlenme

SORU 5. Kalın bağırsakta yaşayan bakteriler tarafından üretilen vitaminlere;

I. A    II. B     III. C     IV. K

vitaminlerinden hangileri örnek gösterilebilir .

A) I ve III           B) II ve IV          C) III ve IV

D) I, II ve III       E) II, IIII ve IV

SORU 6. Vitaminlerin genel özellikleri ile ilgili;

I. Bileşik enzimlerin yapısına katılma

II. Yapılarında C ve H atomları bulunma

III. Sindirilmeden bağırsaklardan emilme

IV. Solunumda enerji substratı olma

yargılarından hangileri doğrudur?

A) I ve II         B) II ve III       C) III ve IV

D) I, II ve III     E) I, III ve IV

SORU 7. Vitaminlerle ilgili aşağıdaki açıklamalardan hangisi yanlıştır?

A) Hidroliz olmadan bağırsaklardan emilir.

B) E vitamini daha çok yağ dokusu içerisinde depolanır.

C) B12 vitamini hariç B grubu vitaminlerinin fazlası idrarla atılabilir.

D) K vitamini bağırsaktaki bakteriler tarafından da sentezlenebilir.

E) Yağda çözünen vitaminler daha fazla enerji verir.

CEVAPLAR ve ÇÖZÜMLERİ

1. I. Yağda eriyen vitaminlerin aşırı miktarda alınması ve vücutta birikimi zehir etkisi yaratabilir.

II. Özellikle B grubu vitaminler koenzim olarak işlev görür.

III. Vitaminler enerji elde etmek için kullanılmazlar.

IV. Bitkiler ihtiyaç duydukları tüm vitaminleri sentezleyebilirken insan ve hayvanlar hazır alırlar.

V. H avuçta bulunan karoten (Provitamin-A) karaciğerde aktif A vitaminine, besinler ile alınan provitamin-D güneşin ultraviyole ışınları ile deride aktif D vitaminine dönüştürülür. 

Cevap: B

2. I. Vitaminler besinlerle hazır alınarak bağırsaklarda emilir ve kanla hücrelere taşınır. Emilim az olursa yetersizliği de olabilir.

II. A, D, E ve K vitaminlerinin yeterli emilebilmesi için besinlerle yeterli yağın  alınması gerekir. Az yağ alınırsa emilim de az olur.

III. Bağırsaklarımızda mutualist yaşayan bakteriler bizim için K ve B vitaminleri üretir. Uzun süre antibiyotik kullanılması bu bakterilerin ölümüne neden olarak K ve B vitamini yetersizliği söz konusu olabilir.

Cevap: E

3. Hepsi vitaminlerin özellikleridir. Bir vitamin eksikliği ile ortaya çıkan bozukluğun başka bir vitamin ile giderilememesinin “Her vitaminin, yalnızca kendine özgü reaksiyonun gerçekleşmesinde rol almasıdır.”

Cevap: B

4. A ve D vitaminleri suda değil yağda erirler, Görme ile ilgili vitamin A dır. Güneş ışınları etkisi ile deri oluşan D vitaminidir. Bağırsak bakterileri tarafından sentezlenen vitaminler K ve B vitaminleridir. A ve D değil. Ama hem A hem de D vitaminleri yağda eriyen vitaminlerdir.

Cevap: D

5. Bağırsaklarımızda mutualist yaşayan bakteriler alığımız besinlerden bizim için K ve B vitamini üreten bakteriler vardır.

Cevap: B

6. Solunumda enerji substratı olamaz. Çünkü enerji için kullanılmazlar. Cevap: D

7. Vitaminlerin hiçbir çeşidi enerji verici değildir.

Cevap: E