BİTKİLERDE HAREKET

12.  SINIF ÜNİTE, KONU, KAZANIM VE AÇIKLAMALARI

12.3.1.3. Bitki hareketlerini gözlemleyebileceği kontrollü deney yapar.

a. Nasti ve tropizma hareketleri gözlemlenerek bu hareketlere ilişkin gözlemlerin paylaşılması sağlanır.

b. Oksin hormonunun tropizmadaki etkisi vurgulanır.

-Bitkiler toprağa bağlıdırlar. Bu nedenle bitkilerde yer değiştirme şeklinde bir hareket görülmez. Ancak bir uyarı olduğunda yönelme (tropizma) ve durum değiştirme (nasti) hareketi yapabilir.

1. Tropizma Hareketleri: Bitkilerin çevreden gelen uyaranın yönüne bağlı olarak gerçekleştirdiği tepkidir.

-Tropizma hareketleri, bitkilerin sadece büyüyen ve uzayan kısımlarında meydana gelir.

-Eğer hareket uyarana doğru ise pozitif, zıt yönde ise negatif tropizma olarak adlandırılır.

-Başlıca tropizma çeşitleri:

a. Fototropzma: Bitkinin ışığa karşı gösterdiği yönelme hareketidir. Örneğin pencere önüne konan bir bitkinin güneşe doğru yönelmesi pozitif fototropizmadır.

-Bitkide büyümeyi sağlayan oksin hormonu Işık alan tarafta az, ışık almayan tarafta daha fazla bulunur. Bu nedenle ışık almayan taraftaki hücreler daha hızlı çoğalır, daha büyüktür. Bu da bitki gövdesinin güneşe doğru yönelmesine neden olur.

-Fototropizma hakkında bilinenlerin pek çoğu, özellikle yulaflar olmak üzere, çimen fidelerinin üzerinde yapılan çalışmalardan elde edilmiştir. Koleoptil ucu kesildğinde veya ışık geçirmeyen bir başlık ile kapatıldığında, koleoptil ışığa doğru yönelmez. Buna karşılık koleoptil uç açık bırakıldığında ya da ışığı geçiren bir başlık ile kapatıldığında ışığa doğru yönelir. Bu durum ışığın algılanmasında koleoptil ucunun sorumlu olduğu ve uç kısımdan kıvrımın oluşacağı alt kısımlara bazı sinyaller gönderildiği göstermektedir.

-Daha sonra yapılan çalışmalar ile sinyalin hareketli bir kimyasal madde olduğunu göstermiştir. Araştırmacı, koleoptil ucunu, hücreler arasındaki teması kesen fakat kimyasalların geçişine izin veren jelatin bir blokla koleoptilin diğer kısımlarından ayırmıştır. Bu fideler, ışığa doğru kıvrılarak yönelmişlerdir. Koleoptil ucu, alt kısmından geçirimsiz bir engelle (mika ile) ayrıldığında koleoptillerde yönelim olmamıştır.

b. Geotropizma: Bitkilerin kök ve gövdelerinin yer çekimine karşı gösterdikleri yönelim hareketidir. Bitkilerin kökleri yer çekimine karşı pozitif geotropizma hareketi gösterirken gövdeleri negatif geotropizma gösterir.

c. Haptotropizma: Bitkilerin dokunmaya karşı gösterdikleri tepkilere denir. Özellikle sarılıcı bitkiler destek dokusu zayıf olduğu için dik duramaz ve destek arar.

-Örneğin sarmaşıkların desteğe temas ettiğinde sarılması pozitif haptotropizmadır.

d. Kemotropizma: Bitki köklerinin toprakta bulunan çeşitli kimyasal maddelere karşı gösterdiği tropizma hareketleridir.

-Bitkinin kökleri gübre ve besin maddelerine pozitif, tuza, kirece karşı negatif kemotropizma gösterir. 

e. Travmatropizma: Bitki organlarının yaralanma nedeniyle gösterdikleri yönelme hareketlerine denir.

-Özellikle köklerde görülür. Bitkinin kökü yaralanırsa yaralanan bölgeden bir çeşit hormon salgılanır. Salgılanan bu hormonun etkisiyle kök, yara yönünün tersine doğru yönelir. Yara yıkanırsa hormon kaybolduğundan böyle bir tropizma görülmez.

-Genç bir bakla fidesi petri kutusunda ıslak filtre kâğıdı üzerine konur ve kök ucuna kızgın iğne dokundurularak yakılırsa yani orada bir yara oluşturulursa kökün yaradan uzaklaşarak aksi tarafa yöneldiği görülür. (Negatif travmatropizma)

f. Hidrotropizma: Bitki köklerinin suya doğru yönelim göstermesine denir.  Hidrotropizma her zaman pozitiftir.

2. Nasti Hareketleri: Bitkilerin uyaranın yönüne bağlı olmaksızın gerçekleştirdikleri harekete denir.

a.Fotonasti:  Çiçeklerin ortamdaki ışık şiddetine bağlı olarak açılıp kapanmasıdır. Örneğin akşamsefasının çiçekleri gündüz ışık şiddetine bağlı olarak kapanıp karanlıkta açılması

b.Termonasti:  Bitkilerde sıcaklık değişmelerinin sebep olduğu nasti hareketidir. Bu hareketler çiçeklerde sık görülür.

- Henüz tam açılmamış olan bir lale bulunduğu ortamdan 10-15 ⁰C daha sıcak bir ortama konulursa birkaç dakika içinde çiçek tam açılır. Eğer aynı lale tekrar önceki ortamına alınırsa düşük sıcaklığın etkisiyle lalenin taç yaprakları kapanır.

c. Sismonasti: Bitkide sarsıntı ve dokunma ile meydana gelen turgor değişimleri sonucu ortaya çıkan hareketlerdir.

-Küstüm otunun (Mimoza pudica) yapraklarının kapanması, Böcekçil bitkinin yapraklarının böceğin yaprağa dokunmasıyla kapanması örnek verilebilir.

Tropizma ve nasitinin karşılaştırılması

SORU 1: (2024-AYT/FEN)

Bitkilerdeki tropizma ve nasti hareketleriyle ilgili

aşağıdakilerden hangisi söylenemez?

A) Tropizma asimetrik büyüme sayesinde gerçekleşir.

B) Nasti hareketleri turgor değişimlerine bağlı

olarak gerçekleşebilir.

C) Nasti uyarının geldiği yöne doğru gerçekleşir.

D) Tropizmada hormonlar işlev görebilir.

E) Bir bitkinin farklı organları farklı yönelim hareketleri

yapabilir.

SORU 2. (2017-LYS2/BİY)

Aşağıdaki bitki hareketlerinden hangisi, uyarının yönüne bağlı olmadan turgor basıncındaki değişimle gerçekleşir?

A) Kökün yara yönünün tersine yönelmesi B) Bitki köklerinin, kendisi için yararlı olan organik ve inorganik maddelerin bulunduğu bölgeye doğru büyümesi

C) Asma bitkisinin bir başka bitkiye sarılması

D) Küstüm otu bitkisine dokununca yapraklarının kapanması

E) Kökün suya doğru yönelmesi

SORU 3. (2012 – LYS2 / BİY)

Uyarılar karşısında bitkilerde görülen hareket, uyaranın yönüne bağlı olursa tropizma, uyaranın yönüne bağlı olmazsa nasti adını alır.

Buna göre aşağıdakilerden hangisi “nasti”ye örnektir?

A) Bitki gövdesinin, yer çekimi kuvvetinin aksi yönde büyümesi

B) Bitki köklerinin toprakta suyun bulunduğu bölgelere doğru büyümesi

C) Sarılıcı bitkilerin, özel emeçleriyle başka bitkilerin gövdelerine sarılması

D) Akşamsefası bitkisinin çiçeklerinin aydınlıkta kapanıp karanlıkta açılması

E) Sık ormanlarda büyük ağaçların altlarındaki alanlarda yaşayan küçük bitkilerin ışık giren bölgelere doğru

büyümesi

SORU 4. (2011 – LYS2 / BİY)

Işıklı ortamda büyüyen aynı tür iki bitkiyle aşağıdaki düzenekler hazırlanıyor. Birinci düzenekte bitki sabit tutulurken ikinci düzenekte bitki ok yönünde sürekli döndürülüyor.

Bir süre sonra, bu bitkilerle ilgili;

I. birinci düzenekte, bitkinin kökü aşağı yönelir.

II. birinci düzenekte, bitkinin gövdesi yukarı yönelir.

III. ikinci düzenekte, bitkinin kökünde yönelim olmaz.

IV. İkinci düzenekte, bitkinin kökü aşağı yönelir.

V. ikinci düzenekte, bitkinin gövdesi yukarı yönelir.

ifadelerinden hangileri yanlıştır?

A) I ve IV     B) II ve IV   C) II ve V

D) III ve V        E) IV ve V

SORU 5. (2010 – LYS2 / BİYO)

I. Asma bitkisinin dokunduğu bir dala zamanla sarılması

II. Akşamsefası bitkisinin çiçeklerinin aydınlıkta kapanıp karanlıkta açılması

III. Bitki köklerinin toprağın derinliklerine doğru uzaması

IV. Küstüm otu bitkisinin dokununca yaprakçıklarını kapatması

Yukarıdakilerden hangileri, yönelim hareketi olarak kabul edilemez?

A) I ve II      B) I ve IV    C) II ve III

 D) II ve IV          E) III ve IV

SORU 6. (2010 – LYS2 / BİYO)

Bir yulaf filizinin ucu kesiliyor ve bu parça bir süre agar bloğunun üstünde bekletiliyor. Daha sonra bu agar bloğu, ucu kesilmiş ve karanlıkta tutulan başka bir yulaf filizinin tepesine t anında şekildeki gibi yerleştiriliyor.

Karanlıkta tutulmaya devam edilen bu yulaf filizinin, agar bloğu yerleştirildikten bir süre sonra aşağıdakilerin hangisindeki gibi görünmesi beklenir?

SORU 7. (20O0 – ÖSS)

Şekil I deki genç bitki fidesi, ışığın sadece belirli bir yönden gelmesini sağlayan ve yer çekimi kuvvetinin yönünü değiştiren bir düzeneğe konarak büyümeye bırakıldığında, Şekil II deki yönelmeyi göstermiştir.

Bu yönelmeyi sağlayan düzenekteki ışığın geliş yönü ve yer çekimi kuvveti yönü aşağıdakilerin hangisinde gösterildiği gibidir? (Işığın gövdeye, yer çekimi kuvvetinin de köke pozitif yönelme sağladığı kabul edilecektir.)

SORU 8. Karanlıkta büyütülen aşağıdaki yulaf filizlerinin hangisinde bir yönelim hareketi gözlenebilir?

SORU 9.

Yukarıdaki koleoptillerin hepsinin büyümekte olduğunu varsayalım.

Bunların hangileri bir yöne doğru bükülerek uzayacaktır?

A) I ve V       B) III ve IV    C) II ve III

D) II ve V       E) I ve IV

CEVAPLAR ve ÇÖZÜMLERİ

1.Nasti uyarının geldiği yöne bağlı değildir. CEVAP:C

2. Küstüm otu bitkisine dokununca yapraklarının kapanması nasti hareketidir. Nasti de uyaranın yönü önemli değildir. Küstüm otuna hangi yönden dokunursanız dokunun yapraklarını kapatacaktır.

Cevap: D

3. Nasti uyaranın yönüne bağlı olmayan durum değiştirme hareketidir. Akşamsefası bitkisinin çiçeklerinin aydınlıkta kapanıp karanlıkta açılması nastidir. Çünkü ortamın karanlık veya aydınlık olması ile gerçekleşir. Yön önemli değildir. Cevap: D

4. 1. Düzenek sabit tutulduğu için kök aşağı doğru (+ geotropizma), gövde ise yukarı doğru (- geotropizma) yönelir. 2. düzenek hareket halinde olduğu için yer çekimi bitkiyi her yönden eşit olarak etkilediğinden, kök ve gövde yer çekimine tepki göstermez. Cevap: E

5. I. Asma bitkisinin dokunduğu bir dala zamanla sarılması, III. Bitki köklerinin toprağın derinliklerine doğru uzaması uyaranın yönüne bağlı olan yönelim hareketleridir.

-II. Akşamsefası bitkisinin çiçeklerinin aydınlıkta kapanıp karanlıkta açılması, IV. Küstüm otu bitkisinin dokununca yaprakçıklarını kapatması, durum değiştirme (nasti) hareketidir. Cevap: D

6. Yulaf filizinin ucu kesilip agar bloğunun üstünde bekletilirse oksin agar bloğuna geçer. Bu blok ucu kesilmiş ve karanlıkta tutulan farklı yulaf filizlerinin gövdesine eşit basacak şekilde yerleştirilirse, agar bloktaki oksin homojen bir dağılım yaparak yönelme olmaksızın büyümeye neden olacaktır. 

Cevap: B

7. Bitki kökleri yerçekimi yönünde, gövde ise köke zıt yönde yönelme gösterir. II nolu şekilde bir yönelmenin olması için ışığın gövdeye soldan gelmesi gerekir.

Cevap: B

dolayı bitki karanlıkta olmasına rağmen sola yönelecektir.

Cevap: C

9. I ve V de yönelim gerçekleşir.

Cevap: A