SOLUNUM SİSTEMİNİN YAPISI

11.  SINIF ÜNİTE, KONU, KAZANIM VE AÇIKLAMALARI

11.1.5.  Solunum Sistemi

Anahtar Kavramlar: Alveol, bronş, diyafram, gaz taşınımı, hemoglobin, solunum

11.1.5.1. Solunum sisteminin yapı, görev ve işleyişini açıklar.

GİRİŞ

-Bu konuya giriş yaparken bir hususu belirmekte fayda görüyorum. Buradaki solunum hücresel solunumu değil, solumayı ifade etmektedir. Hücresel solunum sürecinde O₂ ve glukoz kullanılarak CO₂, su ve ATP sentezlenir. İşte soluma ile hücresel solunum için gerekli O₂ alınmakta, oluşan CO₂ organizmadan uzaklaştırılmaktadır.

-Soluma fiziksel olayları kapsar, hücresel solunum olayı ise kimyasal olayları kapsar.

-Hayvanlardaki solunum yüzeyinin ortak özellikleri:

1. Gaz alışverişi difüzyon ile gerçekleşir.

2. Tek katlı yassı epitelden oluşan ince bir tabakadır.

3. Gaz difüzyonunu sağlamak için nemlidir.

4. Geniş bir yüzeye sahiptir.

-Memelilerin diğer hayvanlardan farklı olarak sahip olduğu solunum sistemi adaptasyonları:

a. Akciğerlerinde hava kesecikleri (alveoller) bulunur.

b. Göğüs ve karın boşluğu arasında çizgili kas yapısında diyafram bulunur.

c. Olgun alyuvarları çekirdeksizdir.

-Solunum sisteminin görevleri;

-Dışarıdan alınan havayı akciğerlere taşımak,

-Hava ile kan arasındaki gaz alışverişini sağlamak,

-Solunum yüzeyini çevresel faktörlerden, sıcaklık değişimlerinden ve hastalık yapıcı mikroplardan korumak,

-Burun yoluyla kokunun alınmasını sağlamaktır.

İNSANDA SOLUNUM SİSTEMİ ORGANLARI

- Gırtlak, soluk borusunun başlangıcında bulunur. Yutaktan gelen havayı soluk borusuna iletir. Gırtlak, kıkırdak doku (elastik kıkırdak) ve bağ dokudan yapılmıştır. Gırtlağın iç yüzü, soluk borusunda olduğu gibi, çok katlı silli epitel ile örtülmüştür.

-Gırtlağın üst kısmında ağızdan gelen besinlerin soluk borusuna kaçmasını engelleyen gırtlak kapağı (epiglottis) bulunur. Yutkunma sırasında gırtlağın yukarı doğru hareketi ile bu kapak soluk borusunu kapatır.

-Gırtlağın yan duvarlarında bir çift kıvrımdan oluşmuş olarak bulunan ses telleri, akciğerlerden çıkan hava sayesinde, burada bulunan kasların istemli olarak kasılması sonucu gerilir ve titreşir. Böylece gırtlakta ses oluşur.

3. SOLUK BORUSU (TRAKE)

-Gırtlaktan sonra yer alır. İç yüzü, aralarında mukus salgılayan goblet hücrelerinin de bulunduğu silli silindirik epitel hücreleriyle kaplıdır. Mukus, alınan havayı bir daha nemlendirir. Alınan havadaki toz ve yabancı maddeleri tutar. Tutulan bu yabancı maddeler sillerin yutağa doğru olan tek yönlü hareketleri (yukarı doğru yürüyen merdiven gibi) ve mukus ile birlikte dışarı atılır.

-Soluk borusu, akciğerlere yakın bölgede sağ ve solda bronş adı verilen iki kola ayrılır. Solunan havanın akciğerlere giriş yaptığı yapılardır.

 -Bronşlar, akciğerlere girdikten sonra ağaç gibi dallanarak bronşiol (bronşçuk) adı verilen daha küçük yapıları oluştururlar. Bronşçuklar, kaslı yapıda olup kıkırdak halka içermez.

-Alvaol kılcallarında gaz alışverişi: Nefes alma sırasında, alveoldeki O₂ basıncı CO₂ basıncından büyüktür. Bu nedenle alveolü saran kılcal damardaki CO₂ alveole, olveoldeki O₂ ise kılcallara geçer.

-Alveolleri oluşturan yassı epitel hücreleri, alveolün iç yüzünü örten lipoproteinleri ekzositoz ile salgılar.

4. AKCİĞERLER

SOLUNUM ORGANLARININ ORTAK ÖZELLİKLERİ

-Geniş gaz değişim yüzeyi bulunur,

-Nemli gaz değişim yüzeyi bulunur,

-Bol kılcal damarlı gaz değişim yüzeyi bulunur (trake hariç),

-Kan ile solunum organı arasında tek sıra epitel tabaka bulunur,

-Bütün gaz değişimleri difüzyonla olur.

SORU 1: 2024-AYT/FEN

İnsanda bulunan hemoglobinle ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır?

A) Hemoglobinin yapısında demir atomu vardır.

B) Düşük pH, hemoglobinin oksijene karşı ilgisini azaltarak Bohr etkisine neden olur.

C) Hemoglobin, kandaki karbon dioksit moleküllerini bağlayıp taşıyabilir.

D) Hemoglobinin üretimindeki artış, kanın oksijen taşıma kapasitesini artırır.

E) Yüksek kesimlerde yaşayan insanlarda hemoglobin

miktarı görece daha düşüktür.

SORU 2. (2021-AYT/FEN)

İnsan solunum sisteminin yapısını ve işleyişini inceleyen bir öğrencinin yapmış olduğu aşağıdaki yorumlardan hangisi yanlıştır?

A) Ergin bir bireyin akciğerlerindeki toplam gaz değişim alanı, derisinin yüzey alanından daha büyüktür.

B) Solunum gazlarının solunum yüzeyinden alışverişi difüzyon kurallarına göre gerçekleşir.

C) Egzersiz sırasında soluk verilirken dışarıya atılan havada sadece karbon dioksit bulunur.

D) Kana geçen oksijenin çoğu oksihemoglobin şeklinde

taşınmaktadır.

E) Kan dolaşımındaki karbon dioksitin kısmi basıncının artması solunum merkezini uyarır.

SORU 3. (2020-AYT/FEN)

İnsan solunum sisteminde, solunum yüzeyinden birim zamanda daha fazla gaz alışverişinin gerçekleştirilmesinde;

I. alveollerin çok küçük olmasına karşın toplam yüzey alanının büyük olması,

II. alveollerin duvarının çok ince ve iç yüzeylerinin nemli olması,

III. kandaki ve alveollerdeki oksijenin kısmi basınç farkının düşük olması

durumlarından hangileri etkilidir?

A) Yalnız I       B) Yalnız III    C) I ve II

D) II ve III        E) I, II ve III

SORU 4. (2019-AYT/Fen)

İnsanda solunum gazları olan oksijen ve karbondioksitin kanda taşınmasıyla ilgili aşağıdaki

ifadelerden hangisi yanlıştır?

A) Akciğer alveollerinden kana geçen oksijenin büyük bir kısmı,alyuvarlarda oksihemoglobin hâlinde taşınır.

B) Karbon dioksitin bir kısmı alyuvarlarda hemoglobine 

bağlanarak taşınır.

C) Kan pH seviyesinin düşmesi sonucu hemoglobinin oksijeni bağlamaya olan ilgisi artar.

D) Karbon dioksitin büyük bir kısmı plazmada bikarbonat iyonları şeklinde taşınır.

E) Alyuvarlarda karbon dioksitin su ile birleşmesine karbonik anhidraz aracılık eder.

SORU 5. (2015-LYS2/BİY)

Solunum sistemleriyle ilgili,

I. Gaz değişim yüzeyleri kılcal kan damarlarıyla kaplıdır.

II. Gaz değişim yüzeyleri nemlidir.

III. Solunum gazları kan ile taşınır.

IV. Solunum gazlarının değişimi difüzyonla gerçekleşir.

özelliklerinden hangileri tüm hayvanlarda ortaktır?

A) I ve II      B) II ve III   C) II ve IV

D) III ve IV      E) I, II ve IV

SORU 6. (2014-LYS2/BİY)

Sağlıklı bir insanda, boşaltım ile solunum sistemleri aşağıdakilerden hangisinin düzenlenmesinde doğrudan ve birlikte rol oynar?

A) Kanın pH’sinin

B) Kandaki üre miktarının

C) Kanın ozmotik basıncının

D) Doku sıvısındaki tuz miktarının

E) Doku sıvısındaki su miktarının

SORU 7. (2012 – LYS2 / BİY)

Aşağıdakilerden hangisi; deri, solungaç, akciğer ve trake solunum sistemlerinin ortak özelliklerinden biridir?

A) Vücut içine gömülmüş olmaları

B) Gaz değişim yüzey alanlarının dış etkilerden korunmuş olması

C) Gaz değişim yüzeyinin nemli olması

D) Solunum gazlarının kanla taşınması

E) Gaz değişim yüzeyi çevresinde kılcal damar ağının bulunması

SORU 8. (2021-AYT/FEN)

İnsan solunum sisteminin yapısını ve işleyişini inceleyen bir öğrencinin yapmış olduğu aşağıdaki yorumlardan hangisi yanlıştır?

A) Ergin bir bireyin akciğerlerindeki toplam gaz değişim alanı, derisinin yüzey alanından daha büyüktür.

B) Solunum gazlarının solunum yüzeyinden alışverişi difüzyon kurallarına göre gerçekleşir.

C) Egzersiz sırasında soluk verilirken dışarıya atılan havada sadece karbon dioksit bulunur.

D) Kana geçen oksijenin çoğu oksihemoglobin şeklinde 

taşınmaktadır.

E) Kan dolaşımındaki karbon dioksitin kısmi basıncının artması solunum merkezini uyarır. 

SORU 9. Atmosferdeki oksijenin azalması, temelde aşağıdakilerden hangisine neden olduğu için insan yaşamını tehlikeye sokar?

A) Hücrelerde meydana gelen boşaltım madde miktarının artmasına

B) Kan dolaşım hızının azalmasına

C) Soluk alıp vermenin hızlanmasına

D) Metabolizmada, gerekenden daha az enerji üretilmesine

E) Vücut kan basıncının artmasına

SORU 10. Deniz kenarından gelerek, yüksek bir dağda yaşamaya başlayan bir insanda, aşağıdaki uyumlardan hangisi en son gerçekleşir?

A) Kanda alyuvar sayısının artması

B) Kan basıncının artması

C) Soluk alıp vermenin artması

D) Nabız sayısının artması

E) Kalp atış sayısının artması

SORU 11. Aşağıdaki şekilde, enine kesiti verilen soluk borusundaki yapılara ilişkin ifadelerden hangileri doğrudur?

I.  Goblet hücreleri mukus salgılayarak alınan havayı ve ortamı nemlendirir. 

II.  Alınan havadaki toz ve diğer yabancı maddeler, sillerin yutağa doğru hareketleri ile dışarı atılır.

III.  Kıkırdak halkalar soluk borusunun gergin ve açık kalmasını sağlar.

A) Yalnız I  B) Yalnız II  C) I ve II    

D) I ve III      E) I, II ve III  

CEVAPLAR ve ÇÖZÜMLERİ

1.Yüksek kesimlerde yaşayan insanlarda alyuvar sayısı artar. Buna paralel olarak hemoglobin

miktarı da görece olarak yükselir.

CEVAP:E

2.Egzersiz sırasında soluk verilirken dışarıya atılan havada sadece karbon dioksit bulunmaz aynı zamanda oksijen de bulunur.

Cevap: C

3. Kandaki ve alveollerdeki oksijenin kısmi basınç farkının düşük olması birim zamandaki gaz alışverişini düşürür. Çünkü oksijen difüzyonla yr değiştirir. Basınç farkı düşük olursa birim zamanda daha az oksijen yer değiştir. Cevap: C

4. Kanda CO2’nin kısmi basıncının doku kılcallarında artması pH'ı düşürür ve hemoglobinin oksijene ilgisi azalarak oksijeni serbest bırakır.

Cevap: C

5. Gaz değişim yüzeyleri kılcal kan damarlarıyla kaplı olması trake solunumunda (böceklerde) yoktur.

-Solunum gazları açık dolaşımın görüldüğü canlılarda kan ile taşınmaz.

-Gaz değişim yüzeyleri nemli olması ve solunum gazlarının değişiminin difüzyonla gerçekleşmesi bütün hayvanlarda ortaktır.

Cevap: C

6. Sağlıklı bir insanda, boşaltım ile solunum sistemleri Kanın pH’sinin düzenlenmesinde doğrudan ve birlikte rol oynar.

Cevap: A

7. Tüm solunum organlarının ortak özellikleri:

-Geniş, ince, nemli gaz değişim yüzeyi bulunur. Bütün gaz değişimleri difüzyonla olur.

Cevap: C

8. Solunum organının vücut içinde olması kara ortamında yaşadığını gösterir.

Cevap: B

9. Hayatsal öneme sahip olayların devamı için gerekli olan enerji, alınan oksijen kullanılarak büyük ölçüde sağlanır. Yeterli oksijen alınamazsa gerekli enerji de üretilemeyeceği için insan yaşamını tehlikeye sokabilir.

Cevap: D

10. Yükseklerde atmosferin oksijen oranı azdır. Yeterli oksijen alabilmek için önce soluk alıp verme hızlanır. Kalp atış sayısı artar. Dolayısı ile nabız da artmış olur. Buna bağlı olarak kan basıncı artar. En son ortamdaki oksijenden daha fazla faydalanabilmek için alyuvar sayısı artar.

Cevap: A

11. İç yüzü, aralarında mukus salgılayan goblet hücrelerinin de bulunduğu silli silindirik epitel hücreleriyle kaplıdır. Mukus, alınan havayı bir daha nemlendirir. Alınan havadaki toz ve yabancı maddeleri tutar. Tutulan bu yabancı maddeler sillerin yutağa doğru olan tek yönlü hareketleri (yukarı doğru yürüyen merdiven gibi) ve mukus ile birlikte dışarı atılır.

Cevap: E